Ubezpieczenia kontraktów
("Inżynier Budownictwa" nr 6/2004)
Niezależnie od istnienia ustawowego obowiązku posiadania przez osoby sprawujące samodzielne funkcje techniczne w budownictwie ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej inżynierów budownictwa inwestorzy stawiają wymogi dotyczące ubezpieczenia danego kontraktu w zakresie odpowiedzialności cywilnej projektanta, inspektora nadzoru czy wykonawcy.
Niejednokrotnie zdarza się, że wymogi te formułowane są w sposób nieprecyzyjny i niejasny, co utrudnia zawarcie właściwego ubezpieczenia. Na dodatek żądane wysokie sumy ubezpieczenia, nieadekwatne do stopnia ryzyka, skutkują wysokim kosztem ubezpieczenia, co ma istotny wpływ na wzajemne rozliczenia stron w zależności od tego, kto koszt ten musi ponieść.
W niniejszej publikacji zwracamy uwagę na kilka kwestii, starając się ułatwić Państwu rozmowy oraz negocjacje treści umów z kontrahentami w zakresie wymogów ubezpieczeniowych, jak również skuteczne zawarcie poprawnie skonstruowanej umowy ubezpieczenia.
Z punktu widzenia zakładów ubezpieczeń ubezpieczenia pojedynczych kontraktów nie są chętnie zawierane z uwagi na możliwość tzw. negatywnej selekcji ryzyka przez ubezpieczonego (który nie ubezpiecza wszystkich realizowanych przez siebie kontraktów, tylko jeden obarczony największym ryzykiem wyrządzenia szkody). Ubezpieczyciele preferują roczne ubezpieczenie całości działalności prowadzonej przez ubezpieczonego. Wówczas inaczej rozkłada się ryzyko wystąpienia szkody i inaczej kalkulowana jest składka ubezpieczeniowa.
Należy zauważyć, że zawarcie ubezpieczenia OC zabezpiecza interes nie tylko inwestora, lecz - przede wszystkim - samego ubezpieczonego, chroniąc go przed koniecznością pokrywania wyrządzonych przez niego szkód z własnej kieszeni. Na ubezpieczenie kontraktu warto zatem spojrzeć nie tylko jako na formalny, "papierowy" wymóg przystąpienia do przetargu lub realizacji umowy, lecz jako na realne zabezpieczenie przed możliwymi roszczeniami.
W tym miejscu ograniczamy się do rozważań nad ubezpieczeniem OC, choć zastrzec należy, że wymogi zleceniodawcy mogą dotyczyć także innych ubezpieczeń: prac budowlano-montażowych, następstw nieszczęśliwych wypadków i innych oraz kontraktowych gwarancji ubezpieczeniowych.
Adekwatna suma gwarancyjna
Suma gwarancyjna w ubezpieczeniu OC stanowi górny limit odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń za jedną szkodę w okresie ubezpieczenia (suma gwarancyjna na jedno zdarzenie) lub za wszystkie szkody w okresie ubezpieczenia (suma gwarancyjna na wszystkie zdarzenia). Wyznacza ona zatem wysokość maksymalnego odszkodowanie z polisy i powinna odpowiadać wielkości potencjalnej szkody, jaka może powstać przy realizacji kontraktu. Przy ustalaniu wysokości tej sumy powinno się brać w szczególności następujące czynniki: rodzaj wykonywanych prac (branża), okres i sposób realizacji prac, przedmiot kontraktu (rodzaj obiektu), wartość kontraktu, miejsce realizacji inwestycji (wartość mienia otaczającego, które może być przedmiotem szkody; inaczej przedstawia się ryzyko realizacji magazynu poza miastem, inaczej w przypadku modernizacji działającego zakładu produkcyjnego), doświadczenie wykonawców i podwykonawców w pracach o podobnym charakterze, prawdopodobieństwo wyrządzenia szkód osobowych (na życiu i zdrowiu poszkodowanych), prawdopodobieństwo wyrządzania szkód rzeczowych innym podmiotom niż kontrahent i inne. Przy ustaleniu sumy gwarancyjnej należy uwzględniać także szkody polegające na utracie korzyści przez poszkodowanego. Jak wynika z powyższego, wartość kontraktu - często przyjmowana automatycznie jako jedyna podstawa do ustalenia wysokości sumy gwarancyjnej - powinna być tylko jednym z czynników oceny ryzyka. Wartość szkody może być nawet wyższa niż wartość kontraktu.
Poszkodowany nie tylko inwestor
Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej powinno obejmować przede wszystkim szkody wyrządzone w związku z nienależytym wykonaniem kontraktu, tj. odpowiedzialność cywilną kontraktową. Ta sfera ubezpieczenia zabezpiecza interesy inwestora. Ubezpieczenie OC nie zapewni jednak ochrony przed wszystkimi przejawami nienależytego wykonania umowy. Przykładowo warunki ubezpieczenia OC stosowane przez zakłady ubezpieczeń wyłączają odpowiedzialność z tytułu kar nałożenia umownych, jako nie mających charakteru ściśle odszkodowawczego. Ubezpieczenie nie pokrywa także szkód wynikających z przekroczenia ustalonych kosztów, naruszenia praw autorskich lub przyznanych licencji albo patentów, normalnego zużycia lub wadliwej eksploatacji budynków lub budowli, czy też szkód wynikłych z powodu siły wyższej (np. stanu wyjątkowego, wojny, rewolucji, rewolty, zamieszek, niepokojów społecznych, stanu klęski żywiołowej), jak również wyrządzone przez osoby nie posiadające uprawnień do wykonywania zawodu. Nie podlegają ubezpieczeniu również szkody wyrządzone umyślnie przez ubezpieczającego lub osoby, za które ponosi on odpowiedzialność, szkody wyrządzone pracownikom własnym, współpracownikom, wspólnikom, podwykonawcom ubezpieczającego powstałe w związku ze świadczeniem pracy, robót lub usług na jego rzecz, a także szkody.
Przy realizacji umowy szkodę może ponieść nie tylko sam kontrahent, ale również osoby trzecie pozostające poza stosunkiem umownym z ubezpieczonym. Mogą to być inni uczestnicy procesu inwestycyjnego (np. pozostali wykonawcy czy podwykonawcy), właściciele nieruchomości znajdujących się w sąsiedztwie prowadzonej inwestycji. Z tego względu ubezpieczenie OC powinno obejmować także - w interesie ubezpieczonego - odpowiedzialność cywilną deliktową, tj. odpowiedzialność za szkody wyrządzone osobom trzecim z tytułu czynów niedozwolonych.
Polisa z dodatkowymi klauzulami
Umowy ubezpieczenia OC skonstruowane są w ten sposób, że w standardowym wariancie ubezpieczenia obejmuje ono swym zakresem tylko podstawowe ryzyka (często np. samą odpowiedzialność deliktową), natomiast rozszerzenie zakresu ubezpieczenia wymaga włączenia do polisy odrębnych klauzul i zapłaty dodatkowej składki.
Na podstawie dodatkowych klauzul ubezpieczeniu podlegają np. prace realizowane poza terytorium RP, szkody wyrządzone przez podwykonawców ubezpieczonego, odpowiedzialność cywilną pracodawcy z tytułu wypadków przy pracy, szkody spowodowane w środkach transportu podczas prac ładunkowych, szkody w instalacjach lub urządzeniach podziemnych, szkody w dokumentacji projektowej i inne. Przy zawieraniu ubezpieczenia zatem należy zwrócić baczną uwagę na treść oferowanych warunków, może się bowiem okazać, że polisa mimo przystępnej ceny nie będzie obejmować istotnych dla danego kontraktu ryzyk.
Okres ubezpieczenia
Zawierając ubezpieczenie OC należy poprawnie sformułować okres ubezpieczenia, a więc okres na który zawiera się umowę. Podkreślić trzeba wyraźnie, że okres ten nie jest tożsamy ani z okresem, w jakim szkoda musi powstać, by była objęta ubezpieczeniem, ani też z okresem, w jakim poszkodowany może dochodzić odszkodowania. Widać to szczególnie w przypadku prac projektowych: od momentu opracowania projektu do momentu powstania szkody może minąć nawet kilka lat. Według większości warunków ubezpieczenia OC projektanta oferowanych przez zakłady ubezpieczeń z punktu widzenia ochrony ubezpieczeniowej istotne jest, by okres ubezpieczenia obejmował okres wykonywania prac projektowych i nie jest potrzebne jego rozciąganie na okres realizacji inwestycji. Warunki te uwzględniają specyfikę działalności projektowej i biorą pod uwagę to, że szkody mogą powstać czy też ujawnić się dopiero na etapie realizacji inwestycji. Nie uniemożliwia to jednak dochodzenia roszczeń z polisy zawartej jedynie na czas opracowywania dokumentacji projektowej przez poszkodowanych w późniejszym terminie. Tu granice wyznaczają jedynie terminy przedawnienia roszczeń wynikające z kodeksu cywilnego.
W świetle takich zapisów często spotykane w umowach wymogi stawiane projektantom utrzymywania ubezpieczenia do momentu zakończenia realizacji inwestycji lub nawet w określonym czasie po jej zakończeniu (np. w ciągu 60 miesięcy od daty oddania obiektu do użytku) nie znajdują uzasadnienia, a generują jedynie wysokie koszty ubezpieczenia. Dodatkowa komplikacja w przypadku takich żądań inwestora polega na tym, że zakłady ubezpieczeń co do zasady zawierają umowy i wystawiają polisy na roczne okresy ubezpieczenia, oczywiście z możliwością ich przedłużenia na kolejne lata, ale w cyklach 12-miesięcznych. Przedłożenie polisy dwu- czy trzyletniej w praktyce może okazać się zatem niemożliwe.
Procedura zawarcia ubezpieczenia
Wyliczenie kosztu ubezpieczenia pojedynczego kontraktu wymaga od zakładu ubezpieczeń indywidualnej oceny ryzyka. Z tego względu do przedstawienia oferty wymagane są następujące dane: szczegółowy opis przedmiotu kontraktu, okresu jego realizacji, wartość inwestycji, miejsce jej realizacji (w tym opis otoczenia), zakres wykonywanych prac, dane dotyczące podwykonawców i zakresu ich prac, zakres odpowiedzialności stron kontraktu, wymagany zakres i okres ubezpieczenia. Dodatkowo ubezpieczyciele oczekują podstawowych informacji o ubezpieczonym i prowadzonej przez niego działalności, wielkości obrotów w skali roku, posiadanym doświadczeniu, realizowanych dotychczas pracach, posiadanym ubezpieczeniu i wyrządzonych szkodach.
Zdarza się - a przy dużych kontraktach jest to wręcz regułą - że ubezpieczyciele zastrzegają przedstawienie wiążącej oferty ubezpieczeniowej od przedłożenia treści kontraktu lub jego projektu, jeśli nie jest on jeszcze zawarty. W tym miejscu wspomnieć należy, że zarówno zakłady ubezpieczeń, jak i brokerzy ubezpieczeniowi ustawowo zobowiązani są do przestrzegania tajemnicy handlowej. Niestety udostępnienie kontraktu może okazać się problemem w sytuacji, gdy klient chce poznać jedynie szacunkowy koszt ubezpieczenia na etapie rozważania przystąpienia do przetargu. Wówczas źródłem informacji o kontrakcie może być dokumentacja przetargowa.
Przy pertraktacjach z inwestorem należy brać pod uwagę również fakt, że opracowanie, wynegocjowanie oferty oraz doprowadzenie do zawarcia ubezpieczenia kontraktu i wystawienie polisy może być procedurą czasochłonną. W przypadku wymaganych dużych sum gwarancyjnych, sięgających coraz częściej nawet kilku milionów EUR, konieczne może okazać się zaaranżowanie przez rodzimych ubezpieczycieli reasekuracji dla takiego ubezpieczenia za granicą, co może trwać do kilku tygodni. Dlatego warto możliwie wcześnie rozpocząć starania o ubezpieczenie, w szczególności kiedy inwestor wymaga przedłożenia odpowiedniej polisy najpóźniej w momencie przystąpienia do realizacji prac.